Ṣaṣṭhaḥ sargaḥ
Technical Details
ṣaṣṭhaḥ sargaḥ
bhāryā-vilāpa
tato hṛte bharttari gauraveṇa prītau hṛtāyāmaratau kṛtāyām|
tatraiva harmyopari vartamānā na sundarī saiva tadā babhāse||1||
sā bharturabhyāgamanapratīkṣā gavākṣamākramya payodharābhyām|
dvāronmukhī harmyatalāllalambe mukhena tiryaṅnatakuṇḍalena||2||
vilambahārā calayoktrakā sā tasmād vimānād vinatā cakāśe|
tapaḥ kṣayādapsarasāṃ vareva cyutaṃ vimānāt priyamīkṣamāṇā||3||
sā khedasaṃsvinnalalāṭakena niśvāsaniṣpītaviśeṣakeṇa|
cintācalākṣeṇa mukhena tasthau bharttāramanyatra viśaṅkamānā||4||
tataścirasthānapariśrameṇa sthitaiva paryaṅkatale papāta|
tiryakca śiśye pravikīrṇahārā sapādukaikārdhavilambapādā||5||
athātra kācit pramadā sabāṣpāṃ tāṃ duḥkhitāṃ draṣṭumanīpsamānā|
prāsādasopānatalapraṇādaṃ cakāra padbhyāṃ sahasā rudantī||6||
tasyāśca sopānatalapraṇādaṃ śrutvaiva tūrṇaṃ punarutpapāta|
prītyāṃ prasaktaiva ca saṃjaharṣa priyopayānaṃ pariśaṅkamānā||7||
sā trāsayantī valabhīpuṭasthān pārāvatān nūpūranisvanena|
sopānakukṣiṃ prasasāra harṣād bhraṣṭaṃ dukūlāntamacintayantī||8||
tāmaṅganāṃ prekṣya ca vipralabdhā niśvasya bhūyaḥ śayanaṃ prapede|
vivarṇavaktrā na rarāja cāśu vivarṇacandreva himāgame dyauḥ||9||
sā duḥkhitā bhartturadarśanena kāmena kopena ca dahyamānā|
kṛtvā kare vaktramupopaviṣṭā cintānadīṃ śokajalāṃ tatāra||10||
tasyāḥ mukhaṃ padmasapatnabhūtaṃ pāṇau sthitaṃ pallavarāgatāmre|
chāyāmayasyāmbhasi paṅkajasya babhau nataṃ padmamivopariṣṭāt||11||
sā strīsvabhāvena vicintya tattad dṛṣṭānurāge'bhimukhe'pi patyau|
dharmāśrite tattvamavindamānā saṃkalpya tattadvilalāpa tattat||12||
eṣyāmyanāśyānaviśeṣakāyāṃ tvayīti kṛtvā mayi taṃ pratijñām|
kasmānnu hetordayitapratijñaḥ so'dya priyo me vitathapratijñaḥ||13||
āryasya sādhoḥ karuṇātmakasya mannityabhīroratidakṣiṇasya|
kuto vikāro'yamabhūtapūrvaḥ svenāparāgeṇa mamāpacārāt||14||
ratipriyasya priyavartino me priyasya nūnaṃ hṛdaya viraktam|
tathāpi rāgo yadi tasya hi syān maccittarakṣī na sa nāgataḥ syāt||15||
rūpeṇa bhāvena ca madviśiṣṭā priyeṇa dṛṣṭā niyataṃ tato'nyā|
tathā hi kṛtvā mayi moghasāntvaṃ lagnāṃ satiṃ māmāgamad vihāya||16||
bhaktiṃ sa buddhaṃ prati yāvavocattasya prayātuṃ mayi so'padeśaḥ|
munau prasādo yadi tasya hi syānmṛtyorivogrādanṛtād bibhīyāt||17||
sevārthamādarśanamanyacitto vibhūṣayantyā mama dhārayitvā|
bibharti so'nyasya janasya taṃ cennamo'stu tasmai calasauhṛdāya||18||
necchanti yāḥ śokamavāptumevaṃ śraddhātumarhanti na tā narāṇām|
kva cānuvṛttirmayi sāsya pūrvaṃ tyāgaḥ kva cāyaṃ janavat kṣaṇena||19||
ityevamādi priyaviprayuktā priye'nyadāśaṅkya ca sā jagāda|
saṃbhrāntamāruhya ca tadvimānaṃ tāṃ strī sabāṣpā giramityuvāca||20||
yuvāpi tāvat priyadarśano'pi saubhāgyabhāgyābhijanānvito'pi|
yastvāṃ priyo nābhyacarat kadācittamanyathā yāsyatikātarāsi ||21||
mā svāminaṃ svāmini doṣato gāḥ priyaṃ priyārhaṃ priyakāriṇaṃ tam|
na sa tvadanyāṃ pramadāmavaiti svacakravākyā iva cakravākaḥ||22||
sa tu tvadarthaṃ gṛhavāsamīpsan jijīviṣustvatparitoṣahetoḥ|
bhrātrā kilāryeṇa tathāgatena pravrājito netrajalārdravaktraḥ||23||
śrutvā tato bhartari tāṃ pravṛttiṃ savepathuḥ sā sahasotpapāt|
pragṛhya bāhū virurāva coccairhṛdīva digdhābhihata kareṇuḥ||24||
sā rodanāroṣitaraktadṛṣṭiḥ saṃtāpasaṃkṣobhitagātrayaṣṭiḥ|
papāta śīrṇākulahārayaṣṭiḥ phalātibhārādiva cūtayaṣṭiḥ||25||
sā padmarāgaṃ vasanaṃ vasānā padmānanā padmadalāyatākṣī|
padmā vipadmā patiteva lakṣmīḥ śuśoṣa padmasragivātapena||26||
saṃcintya sacintya guṇāṃśca bharturdīrghaṃ niśaśvāsa tatāma caiva|
vibhūṣaṇaśrīnihite prakoṣṭhe tāmre karāgre ca vinirdudhāva||27||
na bhūṣaṇārtho mama saṃpratīti sā dikṣu cikṣepa vibhūṣaṇāni|
nirbhūṣaṇā sā patitā cakāśe viśīrṇapuṣpastabakā lateva||28||
dhṛtaḥ priyeṇāyamabhūnmameti rukmatsaruṃ darpaṇamāliliṅge|
yatnācca vinyastatamālapatrau ruṣṭeva dhṛṣṭaṃ pramamājaṃ gaṇḍau||29||
sā cakravākīva bhṛśaṃ cukūja śyenāgrapakṣakṣatacakravākā|
vispardhamāneva vimānasaṃsthaiḥ pārāvataiḥ kūjanalolakaṇṭhaiḥ||30||
vicitramṛdvāstaraṇe'pi suptā vaiḍūryavajrapratimaṇḍite'pi|
rukmāṅgapāde śayane mahārhe na śarma lebhe pariceṣṭamānā||31||
sandṛśya bhartuśca vibhūṣaṇāni vāsāṃsi vīṇāprabhṛtīṃśca līlāḥ|
tamo viveśābhinanāda coccaiḥ paṅkāvatīrṇeva ca saṃsasāda||32||
sā sundarī śvāsacalodarī hi vajrāgnisaṃbhinnadarīguheva|
śokāgnināntarhṛdi dahyamānā vibhrāntacitteva tadā babhūva||33||
ruroda mamlau virurāva jaglau babhrāma tasthau vilalāpa dadhyau|
cakāra roṣaṃ vicakāra mālyaṃ cakarta vaktraṃ vicakarṣa vastram||34||
tāṃ cārudantīṃ prasabhaṃ rudantīṃ saṃśrutya nāryaḥ paramābhitaptāḥ|
antargṛhādāruruhurvimānaṃ trāsena kinnarya ivādripṛṣṭham||35||
bāṣpeṇa tāḥ klinnaviṣaṇṇavaktrā varṣeṇa padminya ivārdrapadmāḥ|
sthānānurūpeṇa yathābhimānaṃ nililyire tāmanudahyamānāḥ||36||
tābhirvṛtā harmyatale'ṅganābhiścintātanuḥ sā sutanurbabhāse|
śatahradābhiḥ pariveṣṭiteva śaśāṅkalekhā śaradabhramadhye||37||
yā tatra tāsāṃ vacasopapannā mānyā ca tasyā vayasādhikā ca|
sā pṛṣṭhatastāṃ tu samāliliṅge pramṛjya cāśrūṇi vacāṃsyuvāca||38||
rājarṣivadhvāstava nānurūpo dharmāśrite bhartari jātu śokaḥ|
ikṣvākuvaṃśe hyabhikāṅkṣitāni dāyādyabhūtāni tapovanāni||39||
prāyeṇa mokṣāya viniḥsṛtānāṃ śākyarṣabhāṇāṃ viditāḥ striyaste|
tapovanānīva gṛhāṇi yāsāṃ sādhvīvrataṃ kāmavadāśritānām||40||
yadyanyayā rūpaguṇādhikatvād bharttā hṛtaste kuru bāṣpamokṣam|
manasvinī rūpavatī guṇāḍhyā hṛdi kṣate kātra hi nāśru muñcet||41||
athāpi kiṃcid vyasanaṃ prapanno mā caiva tad bhūt sadṛśo'tra bāṣpaḥ|
ato viśiṣṭaṃ na hi duḥkhamasti kulodgatāyāḥ patidevatāyāḥ||42||
atha tvidānīṃ laḍitaḥ sukhena svasthaḥ phalastho vyasanānyadṛṣṭvā|
vītaspṛho dharmamanuprapannaḥ kiṃ viklavā rodiṣi harṣakāle||43||
ityevamuktāpi bahuprakāraṃ snehāttayā naiva dhṛtiṃ cakāra|
athāparā tāṃ manaso'nukūlaṃ kālopapannaṃ praṇayāduvāca||44||
bravīmi satyaṃ suviniścitaṃ me prāptaṃ priyaṃ drakṣyasi śīghrameva|
tvayā vinā sthāsyati tatra nāsau sattvāśrayaścetanayeva hīnaḥ||45||
aṅke'pi lakṣmyā na sa nirvṛtaḥ syāt tvaṃ tasya pārśve yadi tatra na syāḥ|
āpatsu kṛcchrāsvapi cāgatāsu tvāṃ paśyatastasya bhavenna duḥkham||46||
tvaṃ nirvṛtiṃ gaccha niyaccha bāṣpaṃ taptāśrumokṣāt parirakṣa cakṣuḥ|
yastasya bhāvastvayi yaśca rāgo na raṃsyate tvadvirahāt sa dharme||47||
syādatra nāsau kulasattvayogāt kāṣāyamādāya vihāsyatīti|
anātmanādāya gṛhonmukhasya punarvimoktuṃ ka ivāsti doṣaḥ||48||
iti yuvatijanena sāntvyamānā hṛtahṛdayā ramaṇena sundarī sā|
dramiḍamabhimukhī pureva rambhā kṣitimagamat parivāritāpsarobhiḥ||49||
saundarananda mahākāvye "bhāryā-vilāpa" nāma ṣaṣṭha sarga samāpta|